Sztuka wczesnochrześcijańska
1. Plan koła lub ośmioboku z kopułą, obejściem (rzymskie mauzoleum)
2. Wspólnoty chrześcijańskie – plan dawnej bazyliki rzymskiej
– wydłużony prostokąt
– podzielony rzędami kolumn na nawę główną i 2 lub 4 nawy boczne (niższe)
– między korpusem nawowym a absydą umieszczano nawę poprzeczną – transept
– narteks w nawie (przedsionek dla pokutników) poprzedzony klasztornym dziedzińcem – atrium
– dach drewniany
– sufit płaski
– brak zewnętrznych dekoracji
– wnętrze: szklane mozaiki (postaci świętych)
Sztuka bizantyjska
1. Początek architektury tradycyjnej – plan bazyliki stropowej
2. Charakterystyka – bazylika kopułowa (połączenie cech bazyliki podłużnej i budowli centralnych)
– kościół właściwy poprzedza atrium i podwójny narteks
– prostokątne wnętrze podzielone na trzy nawy
– środkowa zakończona absydą, przykryta w centrum olbrzymią kopułą na kwadracie wspartą na 4 filarach
– nad nawami bocznymi – empory (tzn. piętrowe galerie)
– rytmicznie zgrupowane okna
– konstrukcja bardzo skomplikowana i konsekwentna np. kościół Hagia Sophia w Konstantynopolu (523-537); kościół Św. Ireny w Konstantynopolu (532)
– trójnawowe bazyliki na planie podłużnym
– dwie nierównej wielkości kopuły np. kościół Św. Sergiusza i Bachusa w Konstantynopolu (526-537)
– na rzucie kwadratu z wpisanym weń oktogonem z eksedrami
– stanowi punkt wyjściowy dla bizantyjskiej budowli centralnej, ośmio bocznego kościoła San Vitale w Rawennie (536-547)- jest to późniejszy wzór kaplicy pałacowej Karola Wielkiego w Akwizgranie.
3. Budowle centralne
– na planie krzyża greckiego z pięcioma kopułami
– środkowa najwyższa, wspierała się na czterech masywnych filarach; np. kościół Św. Apostołów w Konstantynopolu (536-546); kościół Św. Marka w Wenecji (1063-1071)
4. Motyw krzyża greckiego wpisanego w kwadrat
– trzy sprzężone absydy od wschodu
– kopuła centralna, wyższa, opiera się na czterech filarach
– kopuły boczne, niższe rozmieszczone są w czterech narożach kwadratu
Typ kościoła krzyżowo–kopułowego
Np. kościół pałacowy w Konstantynopolu (881)-już nie istnieje
Sztuka karolińska
VIII–X w. (po raz pierwszy od czasów wczesnochrześcijańskich wprowadzono budownictwo kościołów monumentalnych rozmiarów, wzorowane na V i VI w.)
– plan centralny
Np. kaplica pałacowa Karola Wielkiego w Akwizgranie (790) – czołowe dzieło epoki
Kościół San Vitale w Rawennie (547)
Kościół Germigny Des Pres (806) – kościół krzyżowy
– plan podłużny
– ważne dla dalszego rozwoju architektury sakralnej w środkowej Europie budownictwo bazylikowe na planie podłużnym (polega na wzbogaceniu tradycyjnego planu bazyliki starochrześcijańskiej
– pojawia się tzw. założenie dwuchórowe tj. kościół, bazylika z dwoma dużymi absydami na osi nawy głównej, jedną od wschodu, a drugą od zachodu np. plan kościoła klasztornego benedyktynów w Sant Gallen z 820r.
Trwała zdobycz architektury karolońskiej tzw. masyw zachodni (westwerk) tj. silnie rozbudowana partia wejściowa kościoła od zachodu, złożona z krótkiej nawy poprzecznej z dwoma wieżyczkami po bokach, w centrum na parterze loża dla władcy, zwieńczona wysoką wieżą na kwadracie np. późno karoliński kościół w Korwei (873-885)
Sztuka romańska (XI–XII w., głównie Francja)
Bryła
– monumentalność spowodowana obecnością wież usytuowanych nad skrzyżowaniem transeptu z nawą główną
Typowa forma dla Włoch – stojąca osobno wieża z dzwonem (kampanulla)
Typowe dla Niemiec – w swym zachodnim krańcu miały wieżową absydę (westwerk albo masyw zachodni) z mieszczącą się na górnym piętrze kaplicą
W niektórych rejonach Francji i Anglii – wczesne posługiwanie się łukiem ostrym
Sklepienie:
– kolebkowe na gurtach (z lub bez)
– krzyżowe
– drewniane
Plan
Przewaga podłużnego nad centralnym (plan podłużny z nawą poprzeczną odpowiada celom kultu), charakterystyczne portale.
Francuska szkoła romańska
1. Szkoła burgundzka
Kościoły śmiało zaplanowane, jasne, sklepienia wsparte na silnych filarach
Rozwój budownictwa klasztornego – punktem wyjścia dla tego typu budowli był wielki zespół klasztorny benedyktynów w Cluny (XI i XII W.) zburzony w XVIII w.(znamy go z widoków i planów z roku 1089 kościół w Cluny III)
– budowla bazylikowa
– pięcionawowa
– z dwoma poprzecznymi nawami
– trzy nawowym przedsionkiem
– siedem wież zdobiło sylwetę kościoła
W porównaniu z Cluny prostsze i surowsze były opactwa cysterskie w Citeaux i Fontenay
2. Szkoła owernijska (środkowa Francja)
Kościoły miały galerie i apsydy, podobnie jak świątynie na południu Francji, wzdłuż drogi do Santiago de Compostella w Hiszpanii
Stosowano kaplice na obejściu chóru
Rzeźby kościoła w Owernii charakteryzuje prosta kompozycja
Ta szkoła należy do najstarszych we Francji
3. Szkoła poitierska (południowo–zachodnia Francja)
Kościoły romańskie – mroczne, wysokie nawy boczne, fasady bogato zdobione
4. Szkoła normandzka
Surowa i ciężka, oddziaływała na Anglię. Zdobywają ją w 1066 roku Normanowie i przenoszą swój styl za morze. Ten okres w Anglii nazywa się stylem normandzkim.
Głównym przykładem jest katedra w Durham (niedaleko granic Szkocji)
Ciężka, masywna
Posiada empory
Kapitele kolumn – kostkowe
Trzony kolumn pokrywają ornamenty geometryczne typowe dla stylu normandzkiego
Sklepienie krzyżowe z grubymi żebrami (najstarszy przykład żeber, użytych wcześniej niż we Francji)
Sztuka gotyku
Architekturę cechuje: przestrzenność i wertykalizm
Potrzebę przestrzeni i spiętrzenia jej ku górze zrodziły określone warunki życiowe
Umasowienie i rozbudowa obrzędów liturgicznych
Istotę architektury Gotyku stanowi nowe rozwiązanie systemu ciążenia sklepiennego
System powszechnie stosowany – łuki odporowe (od ścian nawy głównej przenosiły ciśnienie na wyciągnięte w górę szkarpy zewnętrzne naw bocznych) – stosowano tylko przy kamieniu ciosanym
Region Europy środkowej i północnej – zastępowano cios kamienny cegłą (mniej podatny budulec). Na tych terenach inny wariant konstrukcyjny tzw. system filaro – szkarpowy (stosowany w budowlach bazylikowych). Szkarpy dostawione są we wnętrzu do filarów międzynawowych.
Rozwój i rozpowszechnienie architektury gotyckiej – Francja
Rejon Ile–de–France np. Amiens, Paryż, Remis itp.
– I poł. XII w. – nowe konstrukcje
St. Denis pod Paryżem (przebudował opat Suger w 1144 r.)
– na poły romańska
– sklepienie krzyżowo-żebrowe
– podwójne obejście prezbiterium
– trójdzielne ukształtowanie fasady wieżowej
– II poł. XIIw. – grupa wielkich katedr: w Noyon, Paryżu
Katedra w Noyon (1140-1150)
– prezbiterium z pięcioma kaplicami w obejściu
– na wzór katedry romańskiej – transept (półkoliście zamknięte ramiona)
– podział wnętrza czterokondycjowy z zachowaniem empor
– na wzór romańskiej fasady wschodniej i zachodniej. Flankowały po dwie wieże
Katedra Notre Dame w Paryżu (1165 r.)
– pięcionawowa bazylika
– z pięcionawowym chórem
– jednonawowym transeptem
– sześciodzielne sklepienie nawy głównej dźwigają potężne kolumny
– w podwójnym obejściu sklepienia trójdzielne
– fasada (klasyczna):
trójdzielna
część środkowa nieco szersza
pięciostrefowa:
kondygnacja dolna – trzy szerokie i płytkie portale o bogato rzeźbionej dekoracji tympanonów
pas galerii królewskiej
partia okien z rozetą
galeria arkadowa
wieże
XIII w. – pełny rozwój architektury (katedra na terenie Ile–de–France) charakterystyczne założenia:
– z dominantą części prezbiterialnej
– z obejściem
– z wieńcem kaplic
– zredukowanie wystających ramion transeptu
– z ograniczeniem korpusu do trzech naw
– zaniechany system wiązany na rzecz czterodzielnych sklepień
– powiększane płaszczyzny okienne
– ukrywane dotąd łuki oporowe rozrastają się
– podnosi się wysokość budowli (akcentują – lżejsze i strzelistrze wieże)
Np. katedra w Chartres, Remis, Amiens
Katedra w Chartres (jako budowla romańska zniszczona, zachowała kryptę i fasadę zachodnią)
– półkolisty chór z podwójnym obejściem
– trójstrefowy układ wnętrza
– zwielokrotniona konstrukcja łuków oporowych na zewnątrz
– wspaniała rzeźba figuralna
– zachowane ponad 200 witraży
Katedra w Amiens (1288 r.)
– trójdzielny układ wnętrza
– wielkie okna
– rozbudowana część prezbiterialna
– wspaniała wielokondygnacyjna fasada zachodnia
Normandia – zdradza wpływy Angielskie w prosto zamkniętych prezbiteriach, smukłe proporcje, pewna suchość, surowość formy.
Katedra w Coutances (II poł. XIII w.)
– wielowieżowa sylwetka
– wieża na skrzyżowaniu naw kościoła zamknięta żebrowaną kopułą
– czasza zdobiona ciągiem okien
Burgandia (ożywiona działalność cystersów) – skromna, uproszczona forma architektury
Fazy architektury gotyckiej
1. Wczesny gotyk (II poł. XII w.)
2. Okres budowy wielkich katedr (I poł. XIII w.)
3. Gotyk promienisty (II poł. XIII – XIV)
4. Gotyk płomienisty (XV w.)
Anglia
– rozwój niemal równoległy z architekturą francuską
– przeważają układy horyzontalne
– prosto zamknięte prezbiteria
– często zdwojone, silnie wystawione transepty
– wieże na skrzyżowaniu naw
– niskie wnętrza (stąd brak łuków oporowych)
– budowle bardziej dekoracyjne niż konstrukcyjne
– fasada parawanowa
Katedra w Durham (najstarsza budowla – 1133 r.)
– konstrukcja krzyżowo – żebrowa
– łuki oporowe ukryte pod dachami
– całość nosi znamiona romańskie i posiada układ wiązany
Katedra w Cantenbury (1164 r.)
– prezbiterium dobudowane na przełomie XIV/XV w. tzw. stylu perpendykularnym (pionowym)
Katedra w Salisbury (1220–1250)
– najbardziej rodzime dzieło architektury gotyckiej w Anglii
– sklepienie gwieździste
– charakterystyczna wieża na skrzyżowaniu naw
Od XIV w. – rozwój stylu dekoracyjnego
– łuki obniżone
– płomieniste maswerki
– sklepienie gwieździste i siatkowe, wachlarzowe np. katedra w Wells
Około 1370 r. – styl dekoracyjny ustępuje perpendykularnemu
– styl pionowy
– operujący w laskowaniach
– panuje w niewielkich budowlach
– głównie w kaplicach
– do początków XV w., np. kaplica Kings College w Cambrige
Niemcy
– silnie wpływy francuskie
do wybudowania chóru katedry w Kolonii w XIII w.
aż po XV w. (pełne przyswojenie stylu)
północne budownictwo ceglane
– wpływy cystersów (przebudowa sklepienia w Trewirze, Moguncji itp.)
– naśladowanie katedry np. Laon (układ Laon powtarza katedra w Magdeburgu, w Bambergu i Naumburgu – spotyka się kopie jej wież)
Katedra w Kolonii (najbardziej znany przykład)
– plan częściowo wzorowany na rzucie poziomym katedry w Amiens (choć mniej wyrafinowany)
– filary arkad nawy dźwigają stojące pod baldachimami, rzeźbione figury
– budowano ją z przerwami w ciągu sześciu stuleci
– prezbiterium z obejściem i wieńcem kaplic wzorowane na założeniach katedry w Amiens 1322 r.
– transept i korpus nawowy – 1519 r.
– całość ukończona w 1880r.
Gotyk w Niemczech do poł. XIII w. rozprzestrzeniał się wolno i bez zrozumienia istoty tego stylu
Typowa forma architektoniczna – kościół halowy
Charakterystyczna cecha świątyń tego obszaru:
– ażurowe iglice
– podwieszane żebra sklepień
Katedra we Fryburgu (1250-1360)
– filigranowa iglica na ośmiobocznej wieży zachodniej
– żebra sieciowego sklepienia chóru wynurzają się wprost z trzonów filarów
Katedra Św. Elżbiety w Marburgu (ok. 1257-1283)
– typowy przykład świątyni halowej
– sklepienie inspirowane rozwiązaniami francuskimi
– promienisty maswerk
